Judaizm Postępowy na Ziemiach Polskich | Progressive Judaism in Poland

Judaizm Postępowy Na Ziemiach Polskich

Nowożytne idee reformy judaizmu dotarły na ziemie polskie z Niemiec – kolebki tego ruchu. Stało się to w początkach XIX wieku za sprawą Żydów niemieckich przybywających na ziemiach polskich zaboru pruskiego.

W 1802 Izaak Flatau założył prywatną synagogę w Warszawie przy ul. Daniłowiczowskiej, która od samego początku nazywana był przez Żydów dajcz szul, przez Polaków – synagogą niemiecką. Pierwsze zmiany w liturgii pojawiły się za sprawą kaznodziei Abrahama Goldschmidta. W latach czterdziestych XIX wieku w synagodze pojawił się chór jako element nabożeństwa, a kaznodzieja ubrany na biało wygłaszał kazania z mównicy po niemiecku, zamiast po hebrajsku.

Ponieważ zwolenników nowego nurtu nie brakowało podjęto – w połowie XIX stulecia – inicjatywę budowy nowej synagogi. Otrzymać miała oficjalną nazwę synagogi przy ul. Daniłowiczowskiej. W nowej świątyni kultywowano zreformowane rytuały oraz surowo przestrzegano porządku i ładu w czasie nabożeństw. Kazania wygłaszane były po niemiecku. W 1858 Abraham Goldschmidt został zastąpiony przez rabina Marcusa Jastrowa (1829-1903). Jastrow szybko stał się niekwestionowanym duchowym przewodnikiem wszystkich Żydów postępowych w Warszawie. Opowiadał się za umiarkowaną reformą religijną, która miała doprowadzić do tego, aby Żydzi w Polsce stali się „Polakami wyznania mojżeszowego”. Drogą do tego celu miało być kształcenie młodzieży w sposób umożliwiający w przyszłości ich udział Żydów w życiu politycznym i kulturalnym kraju.

Jastrow już w pół roku po przybyciu do Warszawy, zaczął wygłaszać kazania w języku polskim, często o zabarwieniu patriotycznym. W 1861 roku Jastrow wziął udział – obok rabina Warszawy Bera Meiselsa i rabina Izaaka Kramsztyka – w pogrzebie poległych w manifestacji antyrosyjskiej, razem z duchownymi katolickimi i ewangelickimi. Po tym wydarzeniu rabini zostali uwięzieni w warszawskiej cytadeli. Jastrow jako obywatel pruski po kilku miesiącach został zwolniony, i po kilkuletnim pobycie w Niemczech i powrocie – już na krótko – do Warszawy, w 1866 roku wyjechał do USA.

Po Jastrowie, stanowisko kaznodziei synagogi na Daniłowiczowskiej objął rabin Izaak Cylkow (1841-1908). Cylkow, wychowanek warszawskiej Szkoły Rabinów, wydawca i tłumacz dwujęzycznego hebrajsko-polskiego wydania Biblii Hebrajskiej był pierwszym kaznodzieją, który wywodził się z kręgu postępowców warszawskich. W czasie jego urzędowania synagoga przy Daniłowiczowskiej stała się ponownie za mała i podjęto decyzje o budowie większej synagogi. W 1878 roku otwarto nową synagogę przy ul. Tłomackie, która mogła pomieścić blisko 2200 osób. Synagoga ta znana pod nazwą „Wielka”, do II wojny światowej była reprezentacyjną synagogą Warszawy.

W XIX wieku jeszcze inną instytucję w Warszawie można łączyć z kołami postępowców. Od 1826 do 1863 roku istniała w Warszawie Szkoła Rabinów, która powstała dzięki inicjatywie bardziej radykalnych zwolenników reformy, którzy z jednej strony przeciwstawiali się ortodoksji, w szczególności chasydyzmowi, a z drugiej strony popierali dążenia do asymilacji Żydów. Powstanie Szkoły Rabinów, pokazuje jak ważna była edukacja dla postępowców. Pragnęli oni po pierwsze, wprowadzić świeckie nauki do edukacji Żydów, a po drugie wprowadzić zdobycze Wissenschaft des Judentums do tradycyjnych studiów żydowskich, nawet za cenę współpracy z nie-żydowskimi władzami i poparcia kulturowej asymilacji. Polski a nie niemiecki, czy hebrajski był oficjalnym językiem w Szkole Rabinów.

Nie wszyscy postępowcy, szczególnie ci związani ze Szkołą Rabinów, zaakceptowali działalność synagogi niemieckiej. W 1852 roku nowa synagoga „polska” została otwarta na ul. Nalewki w budynku należącym do Szkoły Rabinów. Nazwa „polska” została nadana od języka, w jakim wygłaszano kazania w tej synagodze. Pierwszym kaznodzieją został wspomniany wcześniej Izaak Kramsztyk. Kontrowersje pomiędzy tymi dwoma synagogami postępowymi w Warszawie do czasu, kiedy również w tzw. synagodze niemieckiej polski stał się językiem kazań. Zwolennicy postępu wydawali wiele publikacji i czasopism po polsku, za najważniejszą z nich można uznać czasopismo „Izraelita” wydawane w latach 1866-1915.

* * *

Na początku XIX wieku idee haskali (żydowskiego oświecenia) reformy judaizmu i Wissenschaft des Judentums rozprzestrzeniły się także w innych wspólnotach żydowskich na ziemiach polskich, szczególnie w Galicji, we Lwowie i Krakowie.

Początki postępowej synagogi we Lwowie sytuuje się na lata 40. XIX wieku, kiedy to wybudowano w tym mieście synagogę, której nadano nazwę Deutsch-Israelitischen Bethaus. Nazwa ta była używana do końca XIX wieku. Potem synagoga ta zwała się Gminną Synagogą Postępową, lub po prostu Wielką albo Tempel. Pierwszym kaznodzieją tej synagogi był rabin Abraham Kohn, który przybył do Lwowa w 1844 roku z Hohenes w Tyrolu. Kohn od początku był ostro krytykowany przez ortodoksyjnych Żydów, przede wszystkim za wygłaszanie kazań w jezyku niemieckim. Do najostrzejszego konfliktu doszło, kiedy w 1846 roku zorganizował on ceremonię konfirmacji dla chłopców i dziewcząt. W konsekwencji Kohn był atakowany na ulicach Lwowa, a w końcu w 1848 roku został otruty. Konflikty nie zahamowały wprowadzania dalszych zmian form kultu w tej synagodze, np. pod koniec wieku zainstalowano tam organy. Wydaje się, że środowisko postępowców lwowskich pod koniec XIX wieku było jednym z najsilniejszych, jeśli nie najsilniejszym na ziemiach polskich. W XX wieku to oni wiedli czołową role w tym środowisku w niepodległej Polsce, przykładem mogą być: Majer Bałaban, Mojżesz Schorr, Marcus Braude, Ozjasz Thon czy David Neumark.

W Krakowie już w latach 20. XIX wieku w środowiskach postępu studiowano tzw. Biblię Mendelshona. W 1844 roku zawiązano w Krakowie „Stowarzyszenie Religijno-Cywilizacyjne”, a w 1861 roku otwarto nową synagogę zwolenników postępu, zwaną Tempel (która istnieje do dnia dzisiejszego). W 1868 roku na stanowisku kaznodziei został zatrudniony rabin Szymon Dankowicz. Wybór padł na niego nieprzypadkowo, był nie tylko dobrze wykształcony, ale znał także język polski. Także i w Krakowie doszło do konfliktu pomiędzy zwolennikami ortodoksji i postępu, chociaż proponowany program reformy był bardzo umiarkowany. Po opuszczeniu Krakowa przez Dankowicza, długo nie można było znaleźć godnego następcy, ale kiedy w 1897 roku kaznodzieją Templu został rabin Ozjasz Thon (1870- 1936), nadał on nowy impet i nowego ducha do krakowskiej reformy. Szybko stał się on reprezentantem nie tylko postępowców, ale znacznej części krakowskich Żydów.

* * *

Prawdą jest, że społeczności postępowych nie było zbyt wiele i ograniczały się one do większych miast, szczególnie zaboru pruskiego. Społeczności postępowe i ich synagogi istniały w XIX również w Łodzi, Wilnie, Żytomierzu, Lwowie, Tarnopolu, Brodach, Krakowie i Stanisławowie, a w okresie międzywojennym w prawie wszystkich większych miastach Rzeczypospolitej. Prawie wszędzie reformy przyjmowano poprzez medium języka niemieckiego, dopiero z biegiem czasu ustępował on miejsca polskiemu. Tym, co łączyło zwolenników reformy w XIX i XX wieku to myśl o stworzeniu na ziemiach polskich instytucji naukowej na poziomie akademickim, nauczającej w duchu idei Wissenschaft des Judentums i wzorującej się na uczelniach we Wrocławiu, czy Berlinie. Po wybudowaniu Wielkiej Synagogi w Warszawie, przystąpiono do organizacji przy niej Głównej Biblioteki Judaistycznej, która miała być zalążkiem nowej uczelni. Jednakże próbę jej powołania musiano odłożyć w czasie i powrócono do tej idei dopiero w odrodzonej Polsce. Inicjatorem powołania takiej uczelni był rabin Samuel Abraham Poznański (1864-1921), kaznodzieja i rabin w Wielkiej Synagodze w Warszawie, następca Cylkowa na tym stanowisku. Był także świetnie wykształconym badaczem z zakresu orientalistyki, historii Żydów i karaimów.

Jego następcą został rabin Mojżesz Schorr (1874-1942) profesor orientalistyki Uniwersytetu Warszawskiego i doctor honoris causa Jewish Theological Seminary. W 1925 roku jego staraniem powstało Towarzystwo Krzewienia Nauk Judaistycznych, którego głównym zadaniem było utworzenie Instytutu Nauk Judaistycznych, który udało się otworzyć w 1928 roku. Inicjatorami jego powstania była grupa profesorów, wykładowców różnych państwowych uniwersytetów wywodzących się z kręgów postępowców i rabini synagog postępowych, oni też byli pierwszymi wykładowcami w Instytucie (m.in. prof. Majer Bałaban, prof. Mojżesz Schorr, dr Ignacy Schipper pochodzili ze Lwowa; rabin Ozjasz Thon z Krakowa). Początkowo głównym zadaniem Instytutu było kształcenie nauczycieli religii Mojżeszowej i przedmiotów judaistycznych dla szkół, ale wkrótce wykładowcy spostrzegli, że istnieje pilna potrzeba organizacji wydziału kształcącego postępowych rabinów dla takich kół w Polsce. W końcu Instytut posiadał dwa wydziały rabiniczny i historyczno-społeczny. Szczególny nacisk został położony na sposób kształcenia rabinów, odmienny od tego wśród ortodoksów i chasydów. Rabini wykształceni w Instytucie powinni mieć rozległą wiedzę na temat tradycji żydowskiej i jej dziejów oraz z przedmiotów świeckich, musieli też bardzo dobrze znać język polski. Za wzór stawiano im rabinów Jastrowa, Kramsztyka, czy Thona. Aby zostać studentem Instytutu trzeba było najpierw być studentem wydziału humanistycznego państwowego uniwersytetu, i przed jego ukończeniem otrzymać tytuł magistra.

Kiedy działalność Instytutu zaczęła przynosić oczekiwane rezultaty, podjęto próbę konsolidacji społeczności zgromadzonych wokół synagog postępowych w Polsce. W 1936 roku zorganizowano pierwszy zjazd synagog postępowych i utworzono wtedy Centralny Związek Synagog Postępowych. Istniał także Związek Rabinów Posiadających Wyższe Wykształcenie odcinający się od Związku Rabinów RP.

* * *

Zwolennicy judaizmu postępowego w Polsce nigdy nie mieli takiej pozycji jak reprezentanci judaizmu reformowanego czy konserwatywnego w Niemczech, USA lub Wielkiej Brytanii. Reformy religijne wprowadzane przez nich miały z wielu przyczyn charakter bardzo umiarkowany, czy też ograniczony. Jednakże nie można w dziejach judaizmu w Polsce pomijać tego wątku, ponieważ nurt ten był ważny z wielu powodów. Postępowcy z Polski, jak na przykład Jastrow czy Neumark, byli propagatorami reformy za granicami. Pomimo mocnych związków w początkowym okresie z kulturą niemiecką, już w drugiej połowie XIX wieku zwolennicy reformy identyfikują się z kulturą polską, co dobrze ilustruje ich samo identyfikacja jako „Polaków wyznania Mojżeszowego”. Ta przynależność do polskiej kultury była ogromnie znacząca i ma swój oddźwięk nawet obecnie. Bez tej grupy wyznawców judaizmu, którzy już w XIX, a szczególnie w XX wieku rozpoczęli pisać i publikować po polsku trudno byłoby dziś, po ponad 50 latach przerwy, myśleć o odnowie studiów żydowskich na polskich uniwersytetach. Kiedy w latach 80tych zaczęły pojawiać się ośrodki badawcze i pierwsze wykłady dla studentów dzieła Bałabana, Schorra, Schipera i innych okazały się niezastąpione i z pewnością jeszcze jakiś czas będą służyć polskim studentom.

red. Paweł Szapiro

Więcej | You can read more about the history of Progressive Judaism in Poland, also in English in:

Bałaban M., Historia lwowskiej Synagogi Postępowej, Lwów 1937
Bałaban M., Historia projektu szkoły rabinów i nauki religii mojż. na ziemiach polskich, Lwów 1907
Borzymińska Zofia, Przyczynek do dziejów szkolnictwa żydowskiego w Warszawie w XIX wieku, czyli jeszcze o Szkole Rabinów, „Biuletyn ŻIH” 1984, nr 3-4, s. 183-196
Borzymińska Zofia, Szkolnictwo żydowskie w Warszawie 1831-1870, Warszawa 1994.
Bussgang J., The Progressive Synagogue in Lwów, “Polin. Studies in Polish Jewry”, vol.11, ed. Antony Polonsky Oxford 1998, s.127-153.
Cała Alina, Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864-1897), Warszawa 1989
Corrsin Stephen D., Progressive Judaism in Poland: Dilemmas of Modernity and Identity, [w:] Cultures and Nations on Central and Eastern Europe. Essays in Honor of Roman Szporluk, ed. Z. Gitelman, L. Hajda, J-P. Himka, R. Solchanyk, Cambridge MA, 2000, s. 89-99.
Dohrn V., The Rabbinical Schools as Institutions of Socialization in Tsarist Russia, 1847-1873, “Polin. Studies in Polish Jewry”, vol.14, ed. Antony Polonsky, Oxford 2001, s. 83-105
Galas Michał, Rabin Markus Jastrow i jego wizja reformy judaizmu w XIX wieku, Kraków 2007.
Gąsowski T., Między gettem a światem. Dylematy ideowe Żydów galicyjskich na przełomie XIX i XX wieku, Kraków 1996
Guterman A., Mehitbolelut leleumiut. Perakim betoldot bet-hakneset hagadol hasinagoga bewarsza, Tel Aviv 1997.
Hensel J., Wie „deutsch” war die „fortschrittliche” jüdische Bourgeoise im Königreich Polen? Antworten anhand einiger Beispiele aus Warschau und Lodz,[w:] Symbiose und Traditionsbruch. Deutsch-jüdische Wechselbeziehungen in Ostmittel- und Südosteuropa (19. und 20. Jahrhundert), hrsg. Hans Hecker, Walter Engel, Essen 2003, s. 135-172.
Kozińska-Witt Hanna, Die Krakauer Jüdische Reformgemeinde 1864-1874, Frankfurt a. M. 1999.
Kozińska-Witt Hanna, Stowarzyszenie Izraelitów Postępowych w Krakowie 1864-74, in: Duchowość żydowska w Polsce. Materiały z międzynarodowej konferencji dedykowanej pamięci profesora Chone Shmeruka, red. Michał Galas, Kraków 26-28 kwietnia 1999, Kraków 2000, s. 309-326.
Malamed E., The Zhitomir Rabbinical School: New Materials and Perspectives, idem, s.105-116.
Meyer Michael A. Religious Reform, in: YIVO Encyclopeadia Jews in Eastern Europe, www.yivoinstitute.org/pdf/reform.pdf.
Meyer Michael A. Response to Modernity: a History of the Reform Movement in Judaism, Detroit 1995
Meyer Michael A., Judaism within Modernity. Essays on Jewish History and Religion, Deitroit 2001.
Polonsky A. , The Failure of Jewish Assimilation in Polish Lands and Its Consequences, Oxford 2000.
Polonsky Antony, Warszawska Szkoła Rabinów: orędowniczka narodowej integracji w Królestwie Polskim, in: Duchowość żydowska w Polsce. Materiały z międzynarodowej konferencji dedykowanej pamięci profesora Chone Shmeruka, red. Michał Galas, Kraków 26-28 kwietnia 1999, Kraków 2000, s. 287-308.
Sawicki A., Szkoła Rabinów w Warszawie (1826-1863), „Miesięcznik Żydowski”, 1-2, 1933, s. 244-274.
Streit L., Dzieje synagogi postępowej w Stanisławowie, Stanisławów 1939
The Jews in Warsaw. A History, ed. Władysław T. Bartoszewski, Antony Polonsky, Oxford 1991.
Z dziejów Gminy Starozakonnych w Warszawie w XIX stuleciu, tom I, Szkolnictwo, Warszawa 1907
Zilbersztejn Sara, Postępowa Synagoga na Daniłowiczowskiej, „Biuletyn ŻIH”, 74, 1970, s. 31-57.